Nguồn Gốc Bói Bài Chim Én - Truyền Thuyết Dân Gian Việt

Trong kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam, tục bói toán bằng chim én từng là nghi thức tâm linh độc đáo được lưu truyền tại nhiều làng quê Bắc Bộ. Theo các bậc cao niên ở vùng Kinh Bắc, tập tục này khởi nguồn từ câu chuyện thời Hùng Vương thứ 18, khi dân làng Phù Ninh gặp đại hạn mất mùa liên tiếp.

Tương truyền vào năm ấy, có đàn chim én lạ xuất hiện quanh đình làng suốt ba ngày đêm. Một cụ già nằm mộng thấy thần linh mách bảo: "Chim thần mang lộc chữ, chọn thẻ giải tai ương". Sáng hôm sau, dân làng phát hiện 36 thanh tre khắc chữ Hán cổ xếp thành vòng tròn dưới gốc đa, xung quanh còn vương lông chim trắng.

Lý trưởng làng khi ấy là ông Đào Văn Lẫm đã nghĩ ra cách nhốt chim vào lồng tre, để chúng tự mổ chọn thẻ gỗ. Kỳ lạ thay, những lời giải đáp trên thẻ ứng nghiệm đến 7-8 phần. Từ đó hình thành phép bói "Thập bát linh điểu" (18 chim thiêng) với 36 quẻ sấp ngửa, mỗi quẻ kèm bài thơ lục bát giải nghĩa.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Hảo (78 tuổi) ở Bắc Ninh kể lại: "Thuở nhỏ tôi từng thấy các cụ dùng lồng son đỏ chạm rồng, bên trong đặt thẻ tre nhuộm nghệ. Chim én được nuôi bằng gạo nếp thơm, mỗi lần bói toán phải tắm nước ngũ vị". Cách chọn chim cũng kỳ công - chỉ dùng én non chưa đủ lông cánh, nuôi cách ly đến khi trưởng thành.

Quy trình bói bài gồm 3 giai đoạn chính:

1. Lễ trình tổ: Đốt trầm hương khấn vái tổ tiên
2. Mở cửa lồng: Thả 3 hạt thóc vào khay đồng để chim mổ thức ăn
3. Rút thẻ cát hung: Khi chim đậu lên giá gỗ sẽ làm rơi 1-2 thẻ

Điều thú vị là hệ thống quẻ bói kết hợp Ngũ hành với thuyết Âm Dương. 18 thẻ dương tương ứng các vì sao sáng, 18 thẻ âm ứng với nguyệt tướng. Mỗi thẻ có hình vẽ hoa văn Đông Sơn kèm câu thơ chữ Nôm. Ví dụ thẻ số 7 "Thiên mã phá lao" đi kèm vần:

"Chim bay về tổ đêm qua Lửa hồng bếp cũ ắt là duyên xưa Cửa nhà đừng vội hững hờ Tháng ba mở hội đợi chờ én sang"

Tập tục này phát triển mạnh dưới thời Lê Trung Hưng, đặc biệt được các cung tần ưa chuộng để xem việc hôn nhân. Đến thế kỷ 19, do ảnh hưởng của Nho giáo cực đoan, nhiều địa phương cấm đoán vì cho rằng "dùng cầm thú đoán thiên cơ". Hiện chỉ còn vài gia đình ở Hưng Yên lưu giữ được nguyên bản 36 thẻ cổ.

Năm 2017, nhà nghiên cứu Phạm Đình Hải đã phát hiện bản chép tay "Linh điền én sấp" niên đại 1892 tại chùa Bổ Đà, trong đó mô tả chi tiết cách gieo quẻ kết hợp Kinh Dịch. Điều này chứng tỏ tập tục không đơn thuần là trò bói toán mà chứa đựng triết lý nhân sinh sâu sắc. Ngày nay, hình thức này được cách tân bằng thẻ giấy in màu nhưng vẫn giữ nguyên lõi văn hóa truyền thống.